დედა
– ეს თქმულება პაპისაგან გამიგონია, სოლომონის მეფობის ხანაში მომხდარა, – ასე დაიწყო ამბის მოყოლა მოხუცმა მწყემსმა, რომლის თეთრი წვერი ახლად მოსული თოვლივით ბრწყინავდა შავ ნაბადზე. უზარმაზარ, თეთრ ლოდზე ჩამომჯდარიყო იგი აზვირთებული მდინარის პირას. თავზე ნაცრისფერი ბოხოხი ეხურა და მხარზე მიყრდნობილი მსხვილი კომბალი მარჯვენა ხელით ეჭირა. მის გარშემო ახალგაზრდა მწყემსები ისხდნენ, გულისყურით უსმენდნენ მოხუცს.
ცა ვარსკვლავებით მოჭედილიყო. მდინარე გაცოფებული ცხოველივით მოღმუოდა ლოდებშუა, მოიბრძოდა, ბობოქრობდა.
– ტყუილა როდი შეარქვეს ბრძენი სოლომონს, – ამბობდა მოხუცი, – თეთრი მტრედები ზეთისხილის რტოთი პირველად მისი მეფობის დროს აფრინდნენ ცის კაბადონზე; იქნებ განგების ნებაც ეს იყო, სოლომონი ხომ ბიბლიური სახელია და ქართულად “მშვიდობას“ ნიშნავს. ჰაი, გიდი, იმ ზღაპრულ ხანაში სამართალს კაცი ფულით ვერ იყიდდა. უზენაესი მსაჯული თვითონ მეფე იყო და აბა, ქრთამს ვინ შეჰბედავდა.
სამოცდაათ ენაზე ლაპარაკობდა სოლომონი, წარმოთქვა სამი ათასი იგავი და შეთხზა ხუთი ათასი საგალობელი და ყოველი მათგანის აზრი ისე დამძიმებულიყო სიბრძნით, რომ მთელი ზღვისპირეთის ოქროვერცხლი ვერ გადასწონიდა. მეფობის პირველსავე წელს აკრძალა მან ყრმათა და ქალწულთა მსხვერპლად შეწირვა. მეფის რისხვამ წალეკა ადამიანთა სამსხვერპლო. დედას აღარ აშინებდა ბავშვის შობა, არავის ჰქონდა უფლება მისი ჩვილი მსხვერპლად მიეტანა ღვთაების გავარვარებულ ხახაში. ამიტომ შეაჩვენეს ხელმწიფე მღვდელთმოძღვრებმა და წარმართმა ქურუმთუხუცესებმა, მაგრამ სოლომონი მათ როდი ეპუებოდა. ჰოდა, იარა, იარა, ცხრა მთა გადაიარა და მსოფლიოს მოედო სოლომონის სიბრძნის ამბავი. რკინის ქალამნებით მიდიოდნენ და მიდიოდნენ მისი სასახლისაკენ ჭეშმარიტების საპოვნელად ღარიბნი თუ მდიდარნი.
ერთხელ, გაზაფხულზე, როცა სოლომონს „იომ-მიშფატი” (1) ჰქონდა დანიშნული, მისი უერთგულესი მრჩეველი და ყალააცაბა (2) ბენაია ლიბანის მაღნარის ბეთ–დინში (3) ორ ქალს შეუძღვა.
სპილოსძვლისაგან ჩამოთლილ და ოქროთი მოვარაყებულ ტახტზე იჯდა სოლომონი. ტანზე ძოწეული ემოსა, შავი სირმებით გაწყობილი ქსოვილი ფერადოვან ნაქარგებში იჩქმალებოდა. ჩასხმული ვაჟკაცი იყო, მხრებგაშლილი, თმა-წვერი გვარიანად შევერცხლოდა. ტახტზე ასვლა შვიდი საფეხურით შეიძლებოდა; თითოეულს კიდეებში, აქეთ–იქით, ლომები ედგნენ დარაჯად: თოთხმეტი გოროზი მხეცის მოდუნებული სხეული გართხმულიყო ძვირფას ხალიჩაზე, აღმოსავლელი მხატვრების ხელით რომ იყო ნაქარგი.
მეფემ თავი ასწია.
ქალი, რომელსაც ჩვილი ბავშვი მკერდზე ძალუმად მიეკრა, თვრამეტი წლისა იქნებოდა; უბრალო, სადად შეკერილი კაბა ეცვა, მხრებზე შავი თმები ეყარა, ვაზის ლერწივით ასხეპილი ყელი აეღირა, შეშფოთებული სახე ჰქონდა, მზერა დანასავით მჭრელი; იგი მთელი სხეულით თრთოდა.
მეორე, ასე ოცდაათი წლის ქალი, ფარჩა–აბრეშუმში გახვეული, ყელზე ბრილიანტისთვლიანი ოქროს ჯაჭვი რომ ეკიდა, სამეფო ტახტს მიუახლოვდა, ნაძალადევი, ყასიდი მოკრძალებით თავი დახარა და მეფეს მოახსენა, – ასე და ასეო, დიდვაჭრის მეუღლე ვარო, იმიტომ გეახელით რომ ამ გომბიომ შვილი წარმტაცაო. ეგ უბედური ჩემს მეზობლად ცხოვრობს, ღარიბია, არავინ იცის ვისგან დაორსულდა, მამამისმა სახლიდან გააგდო; იმ ავბედით ღამეს შემთხვევით ორივემ ერთ ბებიაქალთან მოვილოგინეთ, ჰოდა, მძინარემ შვილი ლოგინში გასრისა, ამაზე ჭკუა აერია საწყალს, ადგა და ღამით ბავშვი შემიცვალა. შეძრწუნებული ბებიაქალი ასე გაიძახოდა, – რა ვთქვა არ ვიციო, თქვენი ბიჭები თითქმის ერთდროულად დაიბადნენ და ერთმანეთს ტყუიპისცალებივით ჰგავდნენო. ურჩევნია ამ ბედდამწვარმა ღატაკმა ჭკუას მოუხმოს დამიბრუნოს ჩემი ბიჭი და ოქრო–ვერცხლით ავავსებ.
ერთი სიტყვით, ისეთები გადმოალაგა, მეფის ნათელი სახე ავის მომასწავებელი ღრუბელივით მოიქუფრა. მისმა დაჟინებულმა მზერამ ახალგაზრდა ქალი, ისედაც ფერმიხდილი, უნებურად აალაპარაკა:
– ტყუის, მეფეო, უღვთოდ ტყუის! ბავშვი ჩემია. ღმერთმა ხომ იცის, არ მომიპარავს იგი.
ეს სიტყვები სასოწარკვეთილი, გულისშემძვრელი ხმით იყო თქმული, რის გამოც მეფემ სინანულით გაიფიქრა:
“სამართალი ფიჭის თაფლი არ არის, რომ მისი სიტკბოთი ყველას აამო“.
გასაჭირში ჩავარდა სოლომონი, აქეთაც დედა, იქითაც დედა. მართალია ერთი – ღარიბი და გატანჯული, მეორე – მდიდარი და კმაყოფილი, მაგრამ, გინდ ასე თქვი, გინდ ისე, ორივე დედაა და ორივე ერთ ბავშვზე გაიძახის — ჩემიაო, მოდი და განსაჯე, როგორი განსასჯელია!
– ამბობ, არ მომიპარავსო, იქნებ უქმრობასაც ტყუილად გწამებენ? – ეკითხება ბავშვიან ქალს.
– არა, ეგ მართალია, ქმარი არა მყავს.
– ვინ არის ბავშვის მამა?
– მწყემსია, უბრალო!
– ახლა სად არის?
– არ ვიცი.
სოლომონი ერთხანს დუმდა, მერე ახალგაზრდა ქალს დაკვირვებული, გამომცდელი მზერა შეავლო და დაშაქრული ხმით უთხრა:
– მარტოხელას ბავშვის გაზრდა გაგიჭირდება, დათმე ეგ პატარა ბიჭი, ვერა ხედავ, სამაგიეროდ ოქრო-ვერცხლს გპირდებიან. გამდიდრდები.
– შვილს ცოცხალი თავით არ დავანებებ; ვიშრომებ, ვიშიმშილებ, გავზრდი!
მაშინ მეფემ პირქუშად უთხრა:
– რადგან ჩემი რჩევა არ შეისმინე მიპასუხე: ღამით, ლოგინში პირმშო რომ გასრისე, ნუთუ გაანჩხლებული ბალღის ღნავილი არ გესმოდა?
– ოჰ, მეფეო, გემუდარებით, ნუ დაუჯერებთ საშინელ ცილისწამებას, რა დამაძინებდა, თავს ვევლებოდი ჩემს პატარას, ვაკვირდებოდი, სახით მამას ხომ არ ჩამოჰგავს–მეთქი. ძალიან, ძალიან მსურდა, რომ ჰგვანებოდა. თვალწინ მედგა ჩემი მზეჭაბუკი.
სოლომონის თვალებში წამით უცნაური სხივი გაკრთა, მზეჭაბუკი საიდან სადაო, განა ბავშვის მამა უბრალო მწყემსი არ არისო, გაიფიქრა, უბრძანა, ეამბნა ყველაფერი, რაც თავს გადახდა.
– გასულ გაზაფხულს, მაისის მიწურულს ქალაქიდან არც ისე შორს, ბებიასთან გამგზავნეს. ზაფხულს, ჩვეულებრივ, იქ ვატარებდი. მისი პატარა კოხტა სახლი მთის ფერდობზე დგას, მდინარის პირას. იქვე, მახლობლად წყაროსწყალიც ჩამოდის, ცივი და ანკარა. მიყვარს სოფელი, განსაკუთრებით ზაფხულში. მზე ნათელია და დიდი, ნამდვილი საოცრებაა. გამთენიისას ვიღვიძებდი და უმალ მთისკენ გავრბოდი მზესთან შესახვედრად! მივიწევდი მაღლა, სულ მაღლა.. გული მიგრძნობდა, მოვიდოდა იგი, ვისაც დიდი ხანია ველოდი.
წინათგრძნობა ამიხდა, გამოჩნდა ჩემი მზეჭაბუკი. იმ დღეს ლურჯად ხასხასებდა ივნისის კრიალა ზეცა… მთის ფერდობზე ბილიკს მაღლა მივუყვებოდი. ერთგან შევდექი და მიდამოს გადავხედე. სოფლის ბოლოში თეთრი ფარა მოიზლაზნებოდა. უცებ სალამურის ხმა შემომესმა. ვიღაც ჯადოქარივით აკვნესებდა, ლერწამს. ჰანგი იყო ახლობელი და ლაღი. სალამური მე მიხმობდა. მწყემსებს ყმაწვილი გამოეყო, ჩემსკენ გამოემართა. ვიცანი; ერთი წლის წინ იქეთ გამგზავრებისას, წყალი მომთხოვა, მე არ დავზარდი და დოქით ყაროსწყალი მივაწოდე; შეიძლება ვეღარ გნახოო, ჩაილაპარაკა როცა წყურვილი მოიკლა და უკანვე გაბრუნდა: მაგრამ აი, წელიწადი გავიდა და კვლავ გამოჩნდა.
ვაჟს ახოვან ტანზე უბრალო ჯვალო შემოტმასნოდა. ვიწრო, უხეში შარვლის ტოტები პაჭიჭებში ჩაეტნია, მზით შერუჯულ შუბლზე გიშრისფერი თმები გადმოყროდა, თვალებში ნაკვერჩხლები უელავდა. ალბათ ისევ წყაროსწყალი თუ მოისურვა-მეთქი; მთიდან გადმოვფრინდი. მასთან გავჩნდი. სახე აელეწა, მეც ცეცხლი მომეკიდა.
ხელზე ხელი წამავლო.
– მომთაბარე ვარ, გოგო. ვინ იცის ბედი სად გადამისვრის; დღეს აქა ვარ, ხვალ იქ. იმადაც გითხარი შეიძლება ვეღარც ვნახო-მეთქი.
ამათვალ-ჩამათვალიერა და სულშეგუბებულმა ძლივს ამოღერღა:
– რამოდენა გაზრდილხარ!
ქალმა თავი ჩადუნა. ბავშვი არ ტიროდა, მაგრამ მაინც მიეალერსა, ხელებში დაარწია, იავნანაო, ვარდოვ ნანაო, – ჩუმად, ხმატკბილად ჩაუღიღინა.
– იმ დღეებს რა დამავიწყებს, დიდო მეფეო, დუღდა გული, ელოდა, ელოდა… სამი თვის მერე იალაღს სიყვითლე შეეპარა. ცხვარი ვერ ძოვდა უხეშსა და ხმელ ბალახს. წავიდა ჩემი მწყემსი, გაჰყვა თეთრ ქარავანს. გული ჩამწყვიტა, მაგრამ არა ვნანობ, დაილოცა მისი მშობელი… – მერე კილოშეცვლილი ხმით დასძინა: – ჩემი ბიჭი ალიკვალი მამაა, შემოევლოს ჩემი სიცოცხლე, არავის დავაჩაგვრინებ. – თქვა და ახლა წამწამებდახრილი ოდნავ ხმადაბლა ალაპარაკდა:
ორიოდ თვეში მუცელი მენძრა. ნაყოფის პირველმა განძრევამ ძალიან გამახარა, თუმცა ის დღე ჩემთვის არ ყოფილა ბედნიერებით გაცისკროვნებული. რაღა დაგიმალოთ, თვალწინ მამაჩემის გოროზი გამოხედვა დამიდგა და ერთბაშად მოვარდნილმა შიშის ნიაღვარმა ჩაკლა დედის სიხარული. შექმნილი მდგომარეობიდან გამოსავალს დავუწყე ძებნა, მაგრამ საითაც არ გავიხედე, საითაც არ მივაპყარ ფიქრი, არსაიდან არ ჩანდა ხსნა, ისეთი ვერაფერი მოვისაზრე, რაც მამის რისხვას ამაშორებდა; იმედი გადამეწურა და გადავწყვიტე თავი მომეკლა. ოჰ, მეფეო, სიკვდილისა ვის არ ეშინია, მაგრამ სხვა გზას ვერ ვხედავდი. კლდის პირს მივადექი, ერთი ნაბიჯიღა იყო საჭირო და… სწორედ იმ წამს ბავშვი ისე აფართქალდა მუცელში, როგორც განწირული ჩიტი. მივხვდი, მას სიცოცხლე ეწადა და ვერ გავიმეტე ეს პაწაწინა, უცოდველი არსება, ნაყოფი ჩემი ბრმა გულისთქმისა; ბედს შევურიგდი.
სინამდვილე რომ შეიტყო, მამა საშინლად განრისხდა და სახლიდან გამაგდო. დედაჩემმა შემიბრალა, საწყალი აქეთ ეცა, იქეთ ეცა, ბოლოს იმდენი მოახერხა, მეზობელ უბანში მყუდრო ოთახი დამიქირავა და იქ მალულად მივლიდა.
ერთხელ, მშობიარობამდე ორი კვირით ადრე, ღამით, ბურანში მყოფს უცნაური ხმა მომესმა. მე მეძახდნენ. თვალი გავახილე. ადამიანის მსგავსი არსება ცეცხლისმაგვარი ფრთებით სასთუმალთან ჩამომჯდარიყო, შიშისაგან თვალები დავხუჭე. ყვირილი მინდოდა და ენა არ დამემორჩილა, განძრევა მინდოდა და ვერ შევძელი. ერთხანს გარინდებული ვიწექი, მერე ნელ-ნელა გავხსენი ქუთუთოები. მოჩვენება იმავე ადგილას იჯდა. დავაკვირდი. პირისახით თითქოს მე ჩამომგავდა, ოღონდ შედარებით ფერმკრთალი იყო, მომხიბლავად მიღიმოდა. ალბათ, მიხვდა, გრძნობაზე რომ მოვედი და სასთუმალთან დაიხარა, ცეცხლოვანი ფრთა ლოყაზე ალერსიანად მომისვა, რაღაც მანიშნა. ვერ გავუგე, რა უნდოდა, იმ დღიდან გამიშინაურდა, შუაღამისას გამოჩნდებოდა ხოლმე, ხან თავთით დამიჯდებოდა, ხან კიდევ ფრთებს გაშლიდა, ოთახში მსუბუქად დაფარფატებდა, თან ღიმილით მანიშნებდა – გავყოლოდი…
მალე ბებიაქალთან გადამიყვანეს. იქ ჯოჯოხეთური ტკივილები დამეწყო. ის იყო, სიმწრით წამოდგომა დავაპირე, რომ მოჩვენება კვლავ გამოჩნდა. ალისფერ ბაგეზე ნეტარების ღიმილი უკრთოდა, თავი მხარზე დამადო; მეალერსებოდა, მამშვიდებდა. ტკივილი თანდათან მომეშვა, ბავშვის მოძრაობა ახლა ყრუ იყო, ქებოჭილი. და… ჰოი, საკვირველებავ, მოჩვენებამ ენა ამოიდგა:
– ნუ გეშინია, საცოდაო, მოვედი, რათა გადაგარჩინო. სიცოცხლეში ტანჯვა-წამება გელის და მინდა გიხსნა მე… სიკვდილის ანგელოსი ვარ, მეგობარო, წამოდით შენა და შენი შვილი ჩემთან; იმ მხარეში, სადაც მე ვცხოვრობ, სიმშვიდეა და სიმყუდროვე; იქ ყველაფერი იდუმალი და დიადია, როგორც თავად სიკვდილი. ნუ გეშინია, ნუ… დამიჯერე, ცხოვრება ათასნაირ უბედურებათა ქაოსია, მარადიული შფოთი და ვნებათაღელვაა, და რადგან ბოლო მაინც სიკვდილია, მე მომენდე, ასე უმჯობესია ორთავესთვის.
ნექტარივით ტკბილი ენა ჰქონდა; ვგრძნობდი, ნელ-ნელა ვიძირებოდი მისი შავი თვალების უფსკრულში. მერე… მზე ვიხილე, მხოლოდ ერთი წამით იქმნა ნათელი; ამან მიშველა არაბუნებრივი კივილით შევძარი იქაურობა. და… გაბმული ტირილი გავიგონე. ძალაგამოცლილი სასთუმალზე მივესვენე თუ არა, ბებიაქალმა მომახარა, – ბიჭიაო და ბავშვი გვერდით მომიწვინა…
სოლომონი ყურადღებით ისმენდა უცნაური სიყვარულის ამბავს, მაგრამ მოსმენა ერთია და ჭეშმარიტების დადგენა მეორე; როცა ახალგაზრდა ქალმა ამბის თხრობა დაასრულა, მოსამართლემ ასწია შევერცხლილი გოროზი თავი და ხელი საფეთქელთან მიიტანა, გაიხსნა ზღაპრულ სიბრძნეთა სამყაროს კარი და…
– ბენაია, ამ საცოდავს ბავშვი გამოართვი, შუაზე გაჰკვეთე და ლომებს მიუყარე თორემ ხომ ხედავ, უსაქმურობისაგან მიეძინათ მხეცებს.
ხმა ცივი და შეუვალი იყო.
მეფის ბრძანებას ვინ გადასვლია და… ყალააცაბა თავჩაღუნული გაემართა გაფითრებული ქალისაკენ, ბავშვი უნდა წაერთმია. იმ წუთში, როცა დიდვაჭრის ცოლს ცბიერმა ღიმილმა გადაჰკრა, ახალგაზრდა ქალი სოლომონთან მიიჭრა, ბავშვი ფერხთით დაუწვინა და შესძახა:
– მეფევ, ნუ ჩაიდენთ ამ საშინელ დანაშაულს. ბავშვი… არ არის ჩემი. დაუბრუნეთ იგი ნამდვილ დედას!
ამგვარი ფანდით სოლომონმა ადვილად გამოიცნო ვინ იყო ბავშვის დედა; ყველაფერი ცხადი გახდა და მეფეს ისღა დარჩენოდა გამოაშკარავებული დამნაშავე დაესაჯა, მაგრამ მთავარი აქ სხვაა, რაც შემდეგ მოხდა. როცა მეფის ბრძანებით მცველებმა დიდვაჭრის ცოლი დარბაზიდან გაიყვანეს, ახალგაზრდა ქალი ანაზდად თავის კეთილისმყოფელთან მოიჭრა, ჩაიჩოქა, უნდოდა მისთვის მუხლები დაეკოცნა, მაგრამ სოლომონმა იგი მყისვე წამოაყენა.
– დედას ღვთის წინაშეც არ ეკუთვნის მუხლის მოდრეკა!
– რა გქვია?
– სულამითი, მეფევ ბატონო.
– ბენაია, დე, იყოს ვაჟი სულამითისა სოლომონის ძე! – მოულოდნელად ხმამაღლა წარმოთქვა მან, – მიეცი მათ ერთი ტალანტი ოქროთი სახელმწიფო ხაზინადან, მე ვასაჩუქრებ! უხმე აგრეთვე სულამითის მამას, აგრძნობინე, კაი ყმა ქვეყნისთვის ოქროზე ძვირად რომ ფასობს და უბრძანე, დაეხმაროს ქალიშვილს ბავშვის აღზრდაში. – თქვა მეფემ, – დიდვაჭრის ცოლი მკაცრი სასჯელის ღირსია ცილისწამებისათვის; მაგრამ ქალია, თან დედობაც სწადია; ამიტომ განაჩენი შეუმსუბუქდება. მიბრძანებია! უპატრონო ბავშვთა თავშესაფარში შეარჩიეთ ორი ბიჭი, ვინც თვითონ ინდომოს; იშვილოს, დაე ორივენი გაზარდოს! – მეფემ მარჯვენა ხელი შემართა, – განაღეთ ბჭენი დარბაზისანი, – ბრძანა მან, – გზა მიეცით ქალს – დედას! მუხლი მოიყარეთ მის წინაშე, ფეხქვეშ დაფნის რტოები დაუფინეთ!
ახალგაზრდა დედის სახიდან მზემ გამოაბრწყინა, იგი ბავშვით ხელში დარბაზიდან გადიოდა. სასახლის მცველნი, მუხლმოდრეკილნი, დედის ფეხქვეშ დაფნის რტოებს აფენდნენ…
ასე დაასრულა მოხუცმა მწყემსმა ძველთაძველი თქმულება.
– პაპა ყარამან, – ჰკითხა მას ახალგაზრდა მეცხვარემ, – ის მზეჭაბუკი ადამის ჯილაგისა ხომ იყო, კაცო, ნუთუ სულამითს არ მოძებნის?
-ჰაი, ჰაი, რომ მოძებნის, მოძებნის და… თუმცა უკვე გვიანია, დანარჩენს ხვალღამ გიამბობთ, ჩემო შევარდნებო – თქვა მოხუცმა და კომბალს დაებჯინა…
ცა ვარსკვლავებით მოჭედილიყო. მდინარე გაცოფებული ცხოველივით მოღმუოდა ლოდებშუა, მოიბრძოდა, ბობოქრობდა.
PS. როცა “დედა” ქართულ პერიოდიკაში (“ქუთაისი”, “ალია საქართველოდან”), გამოვაქვეყნე, მავანმა და მავანმა ჯერ ბერტოლდ ბრეხტის “კავკასიური ცარცის წრეო”? – ჩაიქირქილა. როცა ვუთხარი აქ მოთხრობილ ამბავს გაცილებით ღრმა ფესვები აქვს-მეთქი, მოგვიანებით შემხვდა და ნიშნის მოგებით მისაყვედურა, – მართალია, ბიბლიური სიუჟეტიაო. ვსარგებლობ შემთხვევით და განვუმარტავ: ნურას უკაცრავად, სიუჟეტი კი არა, ფაბულა ავიღე ბიბლიიდან; ხოლო წინამდებარე მოთხრობის იდეური ქსოვილი და სიუჟეტი სავსებით განსხვავებულია ბიბლიური თქმულებისაგან. ეს რომ ასეა, ფრიად კეთილშობილი მკითხველი თავად დარწმუნდება, თუ მოცალეობის ჟამს გულისყურით ჩაიკითხავს ძველ აღთქმაში – “მესამე მეფეთა”, თ. 3, ტაეპი 16-28, რომლის ერთ სტრიქონს აქვე მოვიყვან: “მაშინ მივიდა მეფესთან ორი მეძავი ქალი და დადგნენ მის წინა”. და ა. შ.
(1) სიმართლის დღე.
(2) ჯარის სარდალი.
(3) სამსჯავროს სახლი.
პაპიაშვილი ი., გაგრა, თბ., 2013, გვ.197.
სამი ანგელოსი
თუმც უწვერული ყმაწვილი იყო, მაგრამ ისე ჰხმარობდა შუბსა და ჰოროლს, რომ მრავალ ბრძოლაში ნაცად ვაჟკაცსაც შეშურდებოდა.
ძლიერი იყო იგი, ვით მუხა და მხრებგაშლილი, ვით კავკასიონი. ბავშვურ სახეზე, სადაც მაღალ შუბლს ნაადრევად დამჩნეოდა ნიშანი ღრმა ფიქრისა და წუხილისა, ნაპერწკლებს ჰკვესავდა არწივის თვალები.
ერთხელ, როცა ყმაწვილი მეფე ერისთავების თანხლებით, მცხეთის აღმოსავლეთით მდებარე ნაძვისა და ფიჭვის ხეებით დაფარულ მთაგორიან ქვაბულში ნადირობდა, მშვენიერი შვლის კვალს გადააწყდა. დამფრთხალი ნადირი ქარივით გაიჭრა წინ, ტანაშოლტილ ხეებს შორის. მხედარმა თანშეზრდილ რაშს სადავეები მიუშვა და უკან დაედევნა ლაღად ტყის დაფეთებულ შვილს. სულ მალე ზურგს უკან დარჩა მეძებარი ძაღლების გაავებული ყეფა. სერებითა და გორაკებით რკალშემორტყმულ ქვაბულში თავგანწირვით მიმქროლავი ცხოველი და მონადირე ასპარეზობდა.
ვახტანგმა მირიან მეფის ნაქონი მშვილდი სწრაფად მოიმარჯვა, ლარი მოზიდა და… მოხდა საკვირველება, პირველად ააცილა ისარი მიზანს.
გაცეცხლდა ჭაბუკი, სიბრაზე მოეძალა, ომახიანად შეუძახა ცხენს და სისწრაფეს უმატა; კვლავ მოზიდა ლარი და ამჯერად უფრო დაბეჯითებით ტყორცნა ისარი, შველმა წაიფორხილა. მონადირემ ძლიერად მოზიდა სადავეები, ცხენი და მხედარი ადგილზე გაქვავდა… მაგრამ ეს რა არის? თვალი ხომ არ ატყუებს ვახტანგს? თითქოს ისევ წამოხტა შველი და მიწის სიღრმიდან ამომავალ ორთქლის სვეტში გაუჩინარდა.
ყმაწვილ კაცს ეძნელებოდა დაჯერება, მაგრამ რა ექნა, როცა ნამდვილად ჰხედავდა, რომ სქელსა და გამჭვირვალე ორთქლს მიღმა მშვენიერი სასახლე წამომართულიყო; სვეტებზე შემდგარი შენობის გუმბათი მტრედისფერ ცაში ქანაობდა და თეთრად მოქათქათე ღრუბლების ქულები გვირგვინად შემოდგომოდა ყოველი მხრიდან.
შენობის ირგვლივ ყაყაჩოების ზღვა ლივლივებდა. ასეთი რამ სიზმრად თუ ენახა, ან ზღაპრად თუ გაეგონა ჭაბუკ მეფეს. გაოცებული მიჩერებოდა მოჩვენებას თუ სინამდვილეს…
უეცრად სასახლის ოქროთი მოვარაყებული მუხის კარი გაიღო და იქიდან სამი ერთმანეთზე ულამაზესი ასული კი არ გამოვიდა, ვარსკვლავის დარად გამოციმციმდა, ბროლის ყელ-კისერზე ხვეული თმები გადმოჰყროდათ და მომხიბვლელად იღიმებოდნენ; მცირე ხნის შემდეგ ხელები ნაზად გაშალეს, თუმცა ეს ხომ ადამიანის ხელები არ იყო, ეს იყო ფრთები, ფრთები ანგელოსთა… – მალე ისინი ტანის მსუბუქი რხევით გაცურდნენ ახალგაზრდა მეფისაკენ. ერთს შროშანისფერი, მეორეს ძოწისფერი, ხოლო მესამეს იასამნისფერი გამჭვირვალე მოსასხამები მოეგდოთ შიშველ მხრებზე. სამი მხრიდან შემოერკალნენ ვახტანგს და გაისმა ნარნარი ხმები.
პირველი ანგელოსი: – დიდი და მძიმე ბრძოლები მოგელის, ვახტანგ! შენ განამტკიცებ ქართლოსიანთა საზღვრებს ალანთა კარამდი და შემოიერთებ ძველ კოლხურ მიწას, წართმეულს ბერძენთაგან. შეებრძოლები და დაამარცხებ ჰინდოთ, სინდელთ, აბაშთ ღა ჯორჯანელთ და არასოდეს ქედს არ მოიხრი სპარსთა წინაშე; აღაშენებ მრავალ ციხე-გოდოლს, ეკლესიებს, ტაძრებს და დაამკვიდრებ ქრისტეს სჯულს ქართლოსიანთა ზედა.
მეორე ანგელოსი: – რაინდულ ორთაბრძოლებში შენ, ვახტანგ, მახვილით განგმირავ ოვს გოლიათს თარხანს და ბუმბერაზ ბაყათარს, ბერძენთ სპასპეტს პალეკარპოს და სპარსთა მეფის შვილს ბარტამს. საქმენი ესე საგმირონი შარავანდედის გვირგვინს დაგბურავს.
მესამე ანგელოსი: – იცოდე, საუკუნეების მანძილზე იცოცხლებ შენ, ვახტანგ გორგასალო, ვინაითგან სწორედ ამ ადგილს, სადაც ამოჰქუხს წყალი თბილი, სამკურნალო და სანეტარო, აღაშენებ ქალაქს და უწოდებ მას თბილისს, და არ მოკვდები ვიდრე იარსებებს ქალაქი იგი, რომელიც მუდამ იქნება პირველი ქალაქი ქართლოსანთა.
***
ტყის სიღრმეში მეძებარი ძაღლების გაავებული ყეფა გაისმა. ჭაბუკი მეფე გამოერკვა. მოჩვენება გამქრალიყო. მის შორიახლოს კი მიწის სიღრმიდან ამოჩუხჩუხებდა წყარო, რომელსაც ორთქლის ოხშივარი თეთრი ღრუბლის ქულებივით დაჰფენოდა.
წყლის ვერცხლისფერ შხეფებს შორის ბუნდოვნად მოჩანდა გორგასლის ისრით დაკოდილი შველი…
პაპიაშვილი ი., გაგრა, თბ., 2013, გვ.206.
იმერეთის გაზაფხული
ცხრა ვაჟი და ერთი ქალი ჰყავდა იმერეთის ძლიერ თავადს ქართლოს ერისთავს. ცხრა ვაჟკაცი ხელისგულზე ატარებდა უსაყვარლეს არსებას. ვარდისმზე ერქვა ერისთავის ასულს.
– დაუტყვევებიხართ ზღვის ქაფის სიკისკასეს სანაპიროზე?
– ზღვის ქაფის სითეთრე გადაღვროდა ქალწულის სახეს.
– შესწრებიხართ ვარდის გაფურჩქვნას ადრე გაზაფხულზე?
– ვარდის ფურცლებივით ჰღვივოდა ქალწულის ბაგეები.
– შეგისვამთ ბროლის თასით რაჭული ხვანჭკარა?
– ქართული ღვინის ეშხი ჩაღვრილიყო უტურფესის თვალებში.
– გინახავთ ვით ირხევა ლერწამი ქარში?
– ისე ირხეოდა წერწეტი ტანი ერისთავის ასულისა.
– გაუტაცნიხართ ჩანჩქერის ზილფებზე მზის ათინათის სიკაშკაშეს?
– ასე ელვარებდა ვარდისმზის გულ–მკერდზე ჩამოღვრილი
დალალთა ჩანჩქერი.
“იმერეთის გაზაფხულს” ეძახდნენ ვარდისმზეს. ცხრა მთასა და ცხრა ზღვას იქით ლაპარაკობდნენ ქალწულის მომხიბვლელობაზე. სიმღერებს თხზავდნენ მის ზღაპრულ სილამაზეზე.
ბევრჯერ სცადეს დასაკუთრებოდნენ “იმერეთის გაზაფხულის!” გულს, მაგრამ უშედეგოდ, ვერსად მოინახა ბადალი მისი.
იმერეთი სათუთად იფარავდა თავის გაზაფხულს სუსხისაგან.
***
გალიაში გამომწყვდეული არწივივით აწყდებოდა თავისივე ციხე-დარბაზის კედლებს ოსმალთ სულთანის ვაჟიშვილი და ტახტის მემკვიდრე ჰალილ ზაგდალი. თითქმის ყოვლისშემძლემ ორჯერ სცადა ვარდისმზის დასაკუთრება და ორჯერვე ხელმოცარული დარჩა. ქართველთა მცირერიცხოვანმა ლაშქარმა იმერეთის მთების ვიწრო ხეობებში შეიტყუა ოსმალთა ურიცხვი ჯარი და სასტიკი მარცხი აგემა მომხდურს.
რისხვით აენთნენ ჰალილ ზაგდალის ორბის თვალები.
და მოითხოვა ოსმალთ მომავალმა მბრძანებელმა მიეგვარათ მისთვის ჯადოქართ ჯადოქარი ჯილაიდაზადი.
შეუსრულეს ნაბრძანები ქვეშევრდომებმა.
– ჯილაიდაზადი! – მიმართა ჯადოქარს ჰალილ ზაგდალიმ,- “იმერეთის გაზაფხულის” ტრფობა ჩამივარდა გულში…
ჯადოქრის ჭრელ თვალებში ცბიერი ღიმილი გაკრთა, ჩაშავებული მეჩხერი კბილები გამოაჩინა. მერე ღამის ზღვასავით შავი თმები შეარხია, უცხო თვლებით მოოჭვილი, წერილზე წვრილი თითები გაფარჩხა, არათითი გამოჰყო და მბრძანებლისაკენ გაიშვირა.
კაკლის ოდენა მარგალიტით გაწყობილი ბეჭედი წამოაცვა ჯილაიდაზადის არათითზე ჰალილმა.
იმავე წამს ჰაერში აფარფატდა ჯადოქრის აწოწილი, ხმელი გამოსახულება და გაჰქრა… ოსმალოთ სულთნის ტახტის მემკვიდრეს უდიდესი ძალა ჩაეღვენთა ახოვან სხეულში.
გაუჩინარებული ჯადოქრის მხოლოდ ხარხარიღა ისმოდა დარბაზში.
გუმბათი ყრუდ გუგუნებდა.
“ადამის მოდგმის დამზადებული იარაღი ვერას გავნებს ჰალილ, ვიდრემდი სული შენი მრისხანებით იქნება მოცული!”
მსწრაფლ საჭურველი მოითხოვა ტახტის მემკვიდრემ.
ოქროსვადიანი ხმალი და ლომის ტყავგადაკრული ფარი მიართვეს ჰალილს. ხმალი მარჯვენა ხელში დაიკავა და ფარი მხარზე გადაიკიდა. ყველაზე ფიცხელი ბედაური მიჰგვარეს მყისვე. რაშს ზურგზე მოახტა და იმერეთს მიაშურა.
***
ცხრა ვაჟითა და ერთი ქალითურთ სუფრას მისხდომია ქართლოს ერისთავი. ხელში ყანწი ეჭირა, როცა წერილი მიართვეს, ხმლის წვერს ააცვა იგი ჭარმაგმა მოხუცმა და წაიკითხა: “მე ჰალილ ზაგდალი, – ვაჟიშვილი და მემკვიდრე ოსმალო სულთანისა. – მოვსულვარ, რათა დავეუფლო შენი ასულის გულს. ხმლით შემიძლია დავამტკიცო ჩემი წადილის შეურყევლობა”.
ჭექა–ქუხილით დაიგრგვინა ცხრა ვაჟკაცმა. ომახიანად აჟღარუნდა მათი მუზარადები. ბრძოლის ველისკენ გაუძღვა ქართლოს ერისთავი საკუთარ ვაჟებს.
დაიწყო უთანასწორო შერკინება.
რკინა არ ჭრიდა ოსმალის მოჯადოებულ სხეულს, მამა-შვილთ უცოდველ სისხლში განიბანა მტარვალი.
ფერწასული შეჰყურებდა ვარდისმზე თავზარდამცემ სანახაობას. როს მამისა და ძმების სისხლში მოსვრილი ჰალილ ზაგდალი მას მიეახლა, კითხვით მიმართა ქალწულმა:
– უძლიერესო ვაჟკაცთა შორის, ქვის სულისა და სხეულის ადამიანს რისთვის დაგჭირდა უდანაშაულოთა სისხლის დანთხევა? შენ ხომ ვერასოდეს ვერ იგემებ იმ სიტკბოებას, რასაც ქალი ანიჭებს მამაკაცს.
– ჰოი, უმშვენიერესო მშვენიერთა შორის, — იყო პასუხი, – სული და სხეული ჩემი მხოლოდ მაშინ არის ქვა, როცა ვმრისხანებ. შენი ბროლის მკლავები ყინულს გაალღობენ და კვლავ ადამიანის სისხლი აჩქეფდება ამურის ისრით დაკოდილის ძარღვებში.
მიუახლოვდა ვარდისმზე ჰალილ ზაგდალის და ფერხთით განერთხო მის წინაშე. უმალვე წამოაყენა ვაჟკაცის ძლიერმა ხელებმა ტურფა ასული.
მაშინ სისხლში მოსვრილი ხელები დაუკოცნა ვარდის მზემ ოსმალთ სულთანის ტახტის მემკვიდრეს.
სიხარულმა აღიტაცა ჰალილი, მყის საჭურველი მოიხსნა და მიწაზე დაჰყარა; ღიმილმა გაუპო ბაგეები, ორბის თვალებზე ნეტარების საბურველი გადაეფარა, ქალის ალერსით გაბრუებული სიამოვნების მორევში ჩაიძირა იგი.
უეცრად ვარდისმზის ფარჩის კაბის მოფარფატე სახელოდან მამისეულმა ხანჯალმა იელვა და ტარამდე ჩაერჭო გულში ჰალილ ზაგდალის.
“იმერეთის გაზაფხულის“ ფეხქვეშ გმინავდა სულთმობრძავი გადამთიელი.
პაპიაშვილი ი., გაგრა, თბ., 2013, გვ.228.
იმ გზას რომ გავყოლოდი!?..
“ეჰ, წერის ნიჭი რომ დამყოლოდა!” — ეს ფრაზა ნაღვლიანად ჩაილაპარაკა ბაბუა ალიოშამ იმ დღეს, როცა მე მეხუთე კლასის მოსწავლემ, რაღაც ლექსის მაგვარი შაირი შევთხზე, და დედაჩემმა, იმით აღტაცებულმა, რომ მისი შვილი “დიდი პოეტია”, ეს მთელ ეზოს ამცნო. მეზობლები, განსაკუთრებით ჩემი კეთილი, მეგობარი მოხუცები, ფიქრობდნენ, რომ მე მართლა ნამდვილი მწერალი ვარ.
მე ვსწავლობდი იმ ეპოქის სკოლაში, რომელიც იმ დროს ცნობილი იყო როგორც სოციალისტური რეალიზმი. ამ სკოლაში ქართულთან ერთად რუსულიც მშობლიურ, სავალდებულო ენად ითვლებოდა, და ამიტომ საპროგრამო მოთხოვნა ლიტერატურაში ორივე ენაში თითქმის ერთნაირი იყო. ჩვენ ვეცნობოდით და ვსწავლობდით, როგორც ერთი, ისე მეორე ხალხის ლიტერატურულ შედევრებს, ვიზეპირებდით ამა თუ იმ მწერლის მხატვრულ გამონათქვამებს, ვცდილობდით გავთვითცნობიერებულიყავით მათ მსოფლმხედველობაში, ფეხდაფეხ მივყვებოდით მათ მიერ განვლილ შემოქმედებით გზას, ვწერდით ვრცელ საკლასო თხზულებებს, ვცდილობდით გაგვერკვია რისი თქმა უნდოდა ავტორს ამა თუ იმ ნაწარმოების მიხედვით და როგორ მოქმედებდა მისი ნააზრევი თანამედროვეობაზე. სამწუხაროდ, ასეთი ფორმა სწავლებისა ჩვენს ყმაწვილურ ცნობიერებაში აღიქმებოდა ცალმხრივად და დამახინჯებულად, რადგან გზა საზღვარგარეთის მხატვრული ლიტერატურისაკენ ჩვენთვის პრაქტიკულად დაკეტილი იყო. მაგრამ, როგორც ცნობილია, აკრძალული ხილი განსაკუთრებით ტკბილია, და ჩემი ქართული ლიტერატურის მასწავლებლის დახმარებით, მე, იმ ხანებში, როცა პირველი ლექსი გამოვაცხვე, უკვე “ვნადირობდი” საზღვარგარეთელი მწერლების სქელტანიან რომანებზე.
მხატვრული თარგმანის სარედაქციო კოლეგიას საქართველოს მწერალთა კავშირში, ჯერ კიდევ არ ჰქონდა გამომუშავებული მიზანდასახული ორიენტაცია, რის გამოც საზღვარგარეთელი ავტორების თარგმანს სათანადო ყურადღება არ ექცეოდა. ამიტომ გერონტი ქიქოძის მიერ ქართულ ენაზე თარგმნილი ემილ ზოლას “ნანა” და “ხაფანგი” ან მოპასანის “ლამაზი მეგობარი” რომ სადმე მოგეხელთებინათ, დიდ მიღწევად ითვლებოდა.
არ მახსოვს დავიჯერე თუ არა დედაჩემის მტკიცება იმის შესახებ, რომ მე პოეტი ვარ, მაგრამ, ვკითხულობდი ძალიან ბევრს. ვკითხულობდი ღამე, ვიდრე დედა ნავთის ლამპას არ ჩააქრობდა, ვკითხულობდი ქუჩაში, სკოლაში რომ მივდიოდი და უკან ვბრუნდებოდი ვკითხულობდი მალულად გაკვეთილების მსვლელობის დროს, ვკითხულობდი შესვენებებზე. ერთი სიტყვით, ვკითხულობდი და ვკითხულობდი.
მხატვრული ლიტერატურით გატაცება, მე მთელი ცხოვრების მანძილზე გამყვა, მაგრამ იმ ხანებში, როცა ჩვენს სკოლაში ხატვის ახალი მასწავლებელი, ვანო ჭეიშვილი გამოჩნდა, ეს მიდრეკილება კითხვისადმი ცოტათი დაცხრა. ვანო მასწავლებელს ჩვენ “ვანო ჭეის” ანუ უბრალოდ “ჭეიას” ვეძახდით, მეგობრულად, რა თქმა უნდა. იგი იყო უკვე ხანში შესული ადამიანი. ასე სამოცი წლისა, მთლად ჭაღარა, ცოცხალი თაფლისფერი თვალებით. საქართველოს ხელოვნების დამსახურებული მოღვაწე, ის არ იყო დიდი ფერწერული ტილოების შემქმნელი მხატვარი, მაგრამ ითვლებოდა კარგ მთხრობელად, ჰქონდა გადმოცემის შესანიშნავი უნარი. ჭეია ამაყობდა იმით, რომ 1930-იან წლებში დაამთავრა ლენინგრადის სამხატვრო აკადემია. მისგან პირველად გავიგეთ, რომ არსებობდა ერმიტაჟი და ლუვრი, გავიგონეთ აღორძინების ეპოქის ბრწყინვალე ოსტატების სახელები: ლეონარდო, მიქელანჯელო, რაფაელი, ბოტიჩელი. თითოეულ მოსწავლესთან თავისებურ, კეთილ ურთიერთობას ამყარებდა. აქ თუ ვიხმართ სიტყვას “მამობრივი”, არ იქნება უადგილო, ამით ცდილობდა გაეღვივებინა ჩვენში ბუნების და ფერწერის სიყვარული. იმავდროულად მან მუშაობა დაიწყო ქალაქის პიონერთა სახლში, თეთრი ხიდის მახლობლად. მას იქ თავისი კაბინეტი – სამუშაო ოთახი ჰქონდა ხატვის დამატებითი გაკვეთილების ჩასატარებლად, და გვირჩევდა გვევლო მასთან. მეექვსეკლასელთა შორის, მე პირველმა გადავწყვიტე მიმეღო ეს მიწვევა, და მალე მისი საყვარელი მოსწავლე გავხდი.
ზოგჯერ, გაკვეთილების დამთავრების მერე, ის სამასწავლებლოში მელოდებოდა და ჩვენ ერთად მივდიოდით პიონერთა სახლში, სადაც თავის კაბინეტში მაჩვევდა თუ როგორ დავუფლებოდი ხატვის ოსტატობას ფანქრით, მასწავლიდა თანდათანობით გადასვლას ნათელ-ჩრდილოვან გამაში.
ვანო ჭეია იყო ერთ–ერთი ინიციატორი ქუთაისში სამხატვრო სკოლის ჩამოყალიბებისა. სკოლა გახსნეს ქალაქის კულტურის სახლში, მწვანე ბაზრის მოპირდაპირე მხარეს, ჯაჭვის ხიდის მახლობლად. სამეცადინო ოთახები განლაგებული იყო მესამე სართულზე, საიდანაც კარგად მოჩანდა მწვანეყვავილას პეიზაჟი რიონის მარცხენა მხარეს, რაჭისკენ მიმავალ გზაზე, რამდენიმე თანაკლასელმა მომბაძა და ისინიც ამ სკოლის მოსწავლეები გახდნენ. ჩვენ ვსწავლობდით ფერწერას, გრაფიკას, ქანდაკებას, ლითონზე ჭედვას. ლექტორ-მასწავლებლები ხელოვნების გამოცდილი მუშაკები იყვნენ, რომელთა სახელებს დღესაც დიდი პატივისცემით მოიხსენიებენ.
გავიდა ხანი, მე ჩამოვრჩი საგნებში ზოგადსაგანმანათლებლო სკოლაში და მშობლებმა ამიკრძალეს სამხატვრო სკოლაში სიარული. ვანო ჭეიამ რამდენჯერმე მიაკითხა მამას სამსახურში, არწმუნებდა, რომ იგი საკუთარ შვილს დათვურ სამსახურს უწევდა, მომავალი დიდი ხელოვანის ნიჭს კლავდა, და, ბოლოს და ბოლოს, დაიყოლია. მაგრამ სკოლის დამთავრების წინ, მე მაინც მომიწია მიმეტოვებინა ის გზა, რომელიც შემდგომ დამეხმარა მომენახა საკუთარი თავი ხელოვნების სხვა სფეროში.
ვანო ჭეია მარწმუნებდა, რომ ჩემგან დიდი მხატვარი გამოვიდოდა. ამას რომ მეუბნებოდა, ის გამჭოლი მზერით მაცქერდებოდა თვალებში. ვნანობ, იმედი არ გავუმართლე მოხუც ოსტატს. ვინ იცის, შეიძლება, იმ გზით რომ წავსულიყავი, რომლისკენაც დაჟინებით მითითებდა მასწავლებელი, მე მართლაც შევძლებდი შემექმნა რაღაც მნიშვნელოვანი. მიმბაძველობა ყოველთვის მარცხით არ მთავრდება. ბევრმა ცნობილმა ოსტატმა მოუხვეჭა სახელი თავის ფუნჯს მიმბაძველობით.
უფრო გვიან, როცა მე მოვინახულე ტრეტიაკოვის გალერეა და ერმიტაჟი, მას მერე კი, როცა ისრაელის მწერალთა კავშირის ინიციატივით ჩატარებული ექსკურსიის წყალობით ვნახე ლუვრი და ვინძორის ციხე-დარბაზი, პარიზის და ლონდონის ნაციონალური გამოფენა, მეგონა, რომ პოეტურ მუზას ჩემი აკვნის სიახლოვესაც არ ჩაუვლია, მაგრამ, ვიმეორებ, ვანო ჭეია მიმტკიცებდა, რომ მე დავიბადე როგორც მხატვარი. ზოგიერთ თემას ან სიუჟეტს მე რომ დავსესხებოდი, ვთქვათ რეპინს, დელაკრუას და სალვადორ დალის, ალბათ ჩემს მიზანს ნამდვილად მივაღწევდი. მაგალითად, როიალის კლავიშებზე მე განვალაგებდი არა ექვს, არამედ თორმეტ ლენინს, მოციქულთა რაოდენობის მიხედვით. დელაკრუას ცნობილ სურათზე კი გავზრდიდი დახოცილთა რაოდენობას ლამაზი ფრანგი რევოლუციონერი ქალის ფეხქვეშ, ხელში წითელი დროშით, მის თავს ზემოთ რომ ფრიალებს, იგი თავისუფლების მოსაპოვებლად მოუწოდებს რევოლუაციას… დელაკრუას ამ ტილოს ეწოდება: “თავისუფლება ბარიკადებზე”, მაგრამ სურათზე ბარიკადები არ ჩანს, და ჩემი აზრით, არც არის საჭირო, რადგან ბარიკადების ფუნქციას ასრულებს ბრძოლის დროს დახოცილი რევოლუციონერები და “თავისუფლება” სწორედ მათ – ადამიანების – გვამებზე არის შემდგარი. ამ იდეის გამოა, რომ დელაკრუას ეს სურათი ლუვრში მუდამ არის გამოფენილი.
თუმცა მე ვერ შევძლებდი რეპინის სურათში “ივანე მრისხანე და მისი ვაჟი ივანე” განრისხებული მეფე, საკუთარი შვილის მკვლელი, შემეცვალა იოსებ სტალინით. ლენინიზმი გამუდმებით ითხოვდა ხალხის მტრების – ფეოდალების… სისხლს. 20-იან წლებში ამ დოქტრინისაგან გადახვევა სტალინისათვის ნიშნავდა მარატის, დანტონის და რობესპიერის ბედს. რუსულმა რევოლუციამ სტალინი ისევე აღმოაჩინა, როგორც ფრანგულმა – ნაპოლეონი. პირველი ქართველი იყო, ხოლო მეორე კორსიკელი. და მიუხედავად მოსკოვთან დაშვებული შეცდომებისა და საბედისწერო მარცხისა, მიუხედავად იმისა, რომ ნაპოლეონი არ იყო ფრანგი, ნაპოლეონის სახელი ფრანგებმა შარავანდედით შემოსეს, მაშინ, როცა რუსეთის გადამრჩენის და მსოფლიოში ფაშიზმის დამმარცხებლის სახელს, რუსებმა ჯალათის და ტირანის იარლიყი მიაკრეს. როცა მთელი ევროპა თავს დაესხა მოსკოვს, და არამარტო ევროპა, ალბათ სტალინი არცთუ უსაფუძვლოდ ფიქრობდა, რომ ჰიტლერს, ისევე როგორც ნაპოლეონს, თავს მოახვიეს რუსების წინააღმდეგ ომი. თუ გავითვალისწინებთ, რომ 1944 წ. ნაცისტების წინააღმდეგ მიმართულ ერთ-ერთ გადამწყვეტ ოპერაციას სტალინმა შენგრაბენის, აუსტერლიცის და ბოროდინოს ბრძოლების გმირის ბაგრატიონის სახელი უწოდა, ჩვენი მოსაზრება არცთუ უსაფუძვლო იქნება, თუმცა ამის შესახებ არსებობს უფრო მყარი ისტორიუილი საბუთი, ვთქვათ:
რატომ ცდილობდა საბჭოთა ლიდერი 1987 წ. რუდოლფ ჰესის განთავისუფლებას? რას ამტკიცებს ამის შესახებ N1 ნაცისტის შვილი ვოლფ რიუდიგერი და რატომ ჩივის იგი ჰააგის სასამართლოში? არა, რეპინის სურათში ივანე მრისხანის შეცვლა იოსებ სტალინით შეუძლებელია, სიუჟეტი არ ექვემდებარება ოდნავ ცვლილებასაც კი. საცოდავია მამა – მეფე, სულ რამდენიმე წამის წინ კვერთხით რომ გაუპო საფეთქელი საკუთარ შვილს, და ახლა მოცახცახე ხელებით ცდილობს მისი საფეთქლიდან გადმომჩქეფარე სისხლის შეჩერებას. მაგრამ სისხლი თითებშუა მაინც ძალუმად მოჟონავს… მისი შეჩერება შეუძლებელია.
მალე მივხვდი, ჩემი ოცნება – შემექმნა რამე დიდი ტილო, მხოლოდ მაცდუნებელი ილუზია იყო და სხვა არაფერი. ჩემს მიერ დახატული რამდენიმე ნატურმორტი და მწვანეყვავილას პეიზაჟი რა ხანია სადღაც გადავმალე, რომ არავის ენახა. გინდ დაიჯერეთ და გინდ არა, მაგრამ იმ დღეებში, როცა მათ ვწერდი, შთაგონებული ვიყავი და მწამდა, რომ რაღაცას მაინც მოვიტაცებდი იმ ცეცხლიდან, რომელიც აღორძინების ეპოქის ტიტანებმა აანთეს. დილით, სკოლაში წასვლის წინ, დედა მეუბნებოდა ხოლმე, რომ ძილში ხშირად წამოიძახებ უცნობ სახელებსო: “დღე”, “ღამე”, “სიქსტეს კაპელა”, “მოსე”, “დავითი”, “მონა ლიზა”, “მადონა ლიტა”, “გაზაფხული”, “ბალზაკი”… და გაკვირვებული მეკითხებოდა: “ვინ არიან ეს კაცები და ბავშვიანი ქალებიო?”
ერთხელ, ფერწერის გაკვეთილზე, ვანო მასწავლებელმა ფიროსმანის და ლადო გუდიაშვილის ნამუშევრების რამდენიმე რეპროდუქცია გვიჩვენა და მერე უეცრად შემოგვთავაზა ნატურიდან დაგვეხატა ახალგაზრდა ქართველი გოგონას სახე, ხოლო თვითონ, როგორც ყოველთვის, მოგვშორდა. მენატურე ჩვენი თანაკლასელი მაკა იყო. მას უბრალო, გულამოჭრილი ჩითის კაბა ეცვა. ყველანი გულმოდგინედ ვმუშაობდით. იმ წუთებში, რომელიც, ალბათ, ჩემს ცხოვრებაში უკვე არასოდეს არ განმეორდება, მე რეალურ სამყაროს მოვწყდი და ჩემს წარმოსახვაში დაძაბული ვცდილობდი ტილოზე გამომეხატა სახე ახალგაზრდა ქართველი გოგონასი ისეთი ცოცხალი, როგორც მთიდან გადმომდინარე ცინცხალი წყაროა, მხიარული, მგრძნობიარე და სიყვარულის ნექტარით აღსავსე… და უეცრად ამ იდეალურ სიჩუმეში, როცა მხოლოდ პალიტრაზე ფუნჯით საღებავის შერჩევის ხმა ისმოდა, გაისმა ჩვენი ერთ–ერთი ამხანაგის ხმა. მეტსახელად მას ფრანციას ვეძახდით.
– თუ ჩვენ ამ სახეს ჩვეულებრივი ბიბლიური სიუჟეტის მიხედვით დავხატავთ და ღვთაებრივი იერით ავამეტყველებთ, ვერ შევძლებთ მის გაცოცხლებას, ჩვენი მაკა სადა, უბრალო, სიცოცხლით სავსე, ხალისიანი გოგონაა, ჩვენ კი ისე შევცქერით, ვით ცვილისაგან ჩამოქნილ დედოფალას.
– კაბა გაიხადე, მაკა! შენი შინაგანი ცეცხლი ჩვენ აგვანთებს, და ისე დაგხატავთ, როგორც წესია, – შესთავაზა გოგონას ერთმა ჩვენგანმა. ეს გოგი იყო.
– მოხარშული წაბლი არ გინდა? – ნოდარ დუმბაძის ეს ცნობილი ფრაზა მაკამ ღიმილით წამოისროლა.
– მაშინ მკერდი გაიშიშვლე, მენატურე ვალდებულია დაგვეხმაროს.
მაკამ გადაიკისკისა.
– გოგი, – გასძახა ფრანციამ ამხანაგს, – იცი, როგორ ეარშიყებოდა ვან გოგი თავის გულის რჩეულს და რა ჩაიდინა მისი სიყვარულის გამო? ვინსენტს მისი ცოლად შერთვა ჰქონდა გადაწყვეტილი, თუმცა ის ქალი სულაც არ იყო წმინდანი.
– დიახაც, ვიცი. იგი თამამად შევიდა მომავალი სიმამრის სახლში, მის თვალწინ მაგიდაზე გაშლილი მარცხენა ხელი დადო და უთხრა: “თქვენი ქალიშვილის სიყვარულისათვის მე შემიძლია ყველაფერი ჩავიდინო”. ამ სიტყვებით დანა ქამრიდან დააძრო და ხელი მაგიდას მიალურსმნა.
– ეს ტყუილია. ყველაფერი სხვანაირად იყო. – ვთქვი მე. – ვან გოგი სასიმამროს სახლში რომ შევიდა, ბინდდებოდა, ოთახში სანთელი ენთო. მან ხელი ალთან მიიტანა და ეჭირა მანამდე, ვიდრე ცეცხლმა ხელისგული არ ამოწვა.
– აბა, თუ ასეთი ყოჩაღი ხარ, თქვი, რა მიუძღვნა მხატვარმა თავის ცისფერთვალება მადონას?
– შენ მე ვერ მომატყუებ. ჰოლანდიაში ის მუქი პალიტრით მუშაობდა, ცისფერის გამოყენება კი პარიზში დაიწყო, იქ მონეს და პისაროს სტილით წერდა. მალე კი მის მიერ შერჩეული ელფერის, კოლორიტის ნათელი ჯაბნიდა, როგორც იმპრესიონისტების, ისე პოსტიმპრესიონისტების ქმნილებებს, სამწუხაროდ, მას და არც გოგენს ბედი არ წყალობდათ. ევროპამ არ მიიღო მათი ხელოვნება: ლურჯი ხეები, სინათლე ჩრდილის გარეშე… მათ სურათებს არ ყიდულობდნენ. ვან გოგის რვაასი ნახატიდან, მისმა ძმამა თეომ, რომელიც პარიზის ერთ–ერთი გალერეის დირექტორი იყო, მხოლოდ ერთი სურათის გაყიდვა შეძლო. დღეს კი ყველას ანცვიფრებს მათი ტილოების ცისფერი, ოქროსფერი და წითელი ტონები. ორივეს სიღარიბეში ამოხდა სული. ვინსენტმა დეპრესიის დროს სასიკვდილო ჭრილობა მიაყენა საკუთარ თავს, გოგენი კი კუნძულ ტაიტზე სიფილისმა იმსხვერპლა.
ფრანციამ ისევ გამოთქვა თავისი აზრი:
– მე ვფიქრობ, ისინი, ვინც ამ ორი დიდი შემოქმედის შედევრების ყიდვა–გაყიდვით გამდიდრდნენ და გახდნენ მილიარდერები, წარმოშობილნი არიან მაიმუნებისგან, ხოლო ვან გოგი და გოგენი კი შემოქმედის ღვთაებრივი თიხისგან გაჩნდნენ ამ ქვეყანაზე.
– შთამბეჭდავი სიტყვაა, მაგრამ ფორმულირება არამყარია. – უპასუხა მას აივენგომ. – მაგალითდ, მონმარტზე ვან გოგთან ერთად, რომ მუშაობდა, ფეხებმოღრეცილმა ანრი ტულუზმა, მთვრალ მდგომარეობაში მყოფმა, ადგა და ვინსენტს, ვითომცდა არაფერიო, ყური მოაჭრა, მერე კი ურჩია მოჭრილი ყური ბორდელში გაეგზავნა, სადაც მისი მზეთუნახავი მუშაობდა.
– სიცრუეა! – თავი ვერ შეიკავა ჯეირანმა. – ტულუზ-ლოტრეკი საერთოდ არ სვამდა. იგი ახალგაზრდობის დროს სასახლეში დაეცა, როცა საკუთარ სახელოსნოში მიდიოდა. მას ხერხემალი დაუზიანდა და ორივე ფეხი მოიტეხა. ხოლო ყური ვან გოგმა თვითონ მოიჭრა, პაპიროსის ქაღალდში გაახვია და საყვარელს, ეს სინამდვილეა, ბორდელში მიუტანა.
– გენიალობას ხშირად თან სდევს არაორდინალურობა, დიალოგში ჩაერთო დოლონჯაშვილი. – იგი თავმდაბლობით და სიდინჯით ხიბლავდა ყოველთვის ადამიანს. – საზოგადოებრივი აზრის წინააღმდეგ მიმართული პროტესტი გოგენმა გამოხატა სურათში “ზმანება აღსარების შემდეგ”, რომელშიც გადმოცემულია იაკობის ბრძოლა ღვთის ანგელოზთან. ეს ბრძოლა შესაძლებელია ვან გოგის შემოქმედების სიმბოლოსაც წარმოადგენს. ლიტერატურაში, პოეზიაში, მუსიკაში, სახვით ხელოვნებაში ეს ბრძოლა წარმოადგენს ერთი მხატვრული სტილის შეცვლას და გადასვლას სხვა სტილში, სხვა მიმართულებაში. ეს ბრძოლა სხვა არაფერია თუ არადა იდეური ბრძოლა და ეს ბრძოლა ყველაფერზე საშინელია…
– მაგრამ ვან გოგი იმპრესიონიზმის და პოსტიმპრესიონიზმის ჩარჩოებში ვერ თავსდება. ის უფრო მრავალმხრივია. მისი შემოქმედება ისევე გრძნობს და უშუალო კავშირშია ბუნებასთან, როგორც ჩვენი ვაჟას პოეზია: ისინი წერენ, ხატავენ და თან ესაუბრებიან ხეს, ტყეს, ფოთლების შრიალს, მდინარეს, ცხოველს, ადამიანს…
ეს კარლო გამოეპასუხა მეგობარს. მას სიტყვა დამთავრებული არ ჰქონდა, რომ უეცრად გოგიმ ფანჯარა გააღო, რაფაზე შეხტა და დაიყვირა:
– მაკა, ერთი შენი სიტყვა – და ფრთებს გავშლი, აქედან პირდაპირ რიონში გადავეშვები, განვიბანები მის წყალში და ამოვალ გასხივოსნებული ისევე, როგორც იოანე ნათლისმცემელი იორდანედან.
ამჯერად ეშმაკობამ გაჭრა – მაკამ თავი ვერ შეიკავა.
– გოგი, ახლავე ჩამოდი ძირს. აი, შეხედე!..
და ჩვენს თვალებში აკიაფდა ორი პატარა მთვარე…
რა თქმა უნდა, იმ სურათის დახატვა ვეღარ მოვასწარით. მალე ზარი დაირეკა და კლასში ვანო ჭეია გამოჩნდა. მას სურდა ნახატების შეგროვება, მაგრამ ჩვენ არ მივეცით, ვუთხარით, რომ კიდევ ერთი გაკვეთილი დაგვჭირდებოდა…
…მას შემდეგ ბევრმა წყალმა ჩაიარა. ფრანცია ცოცხალი აღარ არის. ჯეირანი ქუთაისის ლადო მესხიშვილის სახ. თეატრის მთავარი მხატვარია. კარლო გრაფიკოსია და “ლიტერატურული საქართველოს” მხატვრულ განყოფილებას ხელმძღვანელობს. გოგი და აივენგო კი თბილისში მოღვაწეობენ. მაკა კი დიდი ხანია მხედველობის არედან დავკარგე, არ ვიცი სად არის.
მე არ შევუდგები იმის მტკიცებას, რომ ქუთაისელი მხატვრები ზეგენიალურ ნაწარმოებებს ქმნიან, თუმცა გურამმა შექმნა ისეთი გობელენები, რომლებმაც რამდენჯერმე გაიმარჯვეს საკავშირო მნიშვნელობის კონკურსებში. მაგრამ მთავარი ეს არ არის, მთავარია ის, რომ ისინი უსაზღვროდ არიან შეყვარებული თავიანთ ქალაქზე და როცა ტილოზე მისი არაჩვეულებრივი სილამაზის პეიზაჟებს ხატავენ, მუდამ იმის ცდაში არიან, რომ წაშალონ ზღვარი ტალანტსა და თავდავიწყებას შორის. მათი ნამუშევრების გამოფენა ხშირად ეწყობა. მათ აქვთ თავიანთი მონპარნასი, თავიანთი მონმარტი და თავიანთი მთაწმინდა.
“…ეჰ, წერის ნიჭი რომ დამყოლოდა!”
სხვათა შორის, ბაბუა ალიოშას ეს ფრაზა, ჩემს დღიურში რომ მაქვს ჩაწერილი, მე შემთხვევით გამახსენდა იმ დღეს, როცა ლონდონის სურათების ნაციონალური გალერეის მთავარი შესასვლელის ბალკონიდან ყურადღებით ვათვალიერებდი ტრაფალგარის მოედანს, საუცხოო შადრევნებით რომ არის დამშვენებული, მათ შუაში კოშკის შპილზე აღმართული ადმირალ ნელსონის მარმარილოს ქანდაკებით. აი, იქ, ჩემს ზურგს უკან, ერთ–ერთმა რუსმა ტურისტმა თქვა:
«Здесь накоплены веками награбленные богатства…»
არ ვიცი, ჩაიარა თუ არა ჩემს სიახლოვეს პოეტურმა მუზამ, მაგრამ ეს ფრაზა კარგად დავიმახსოვრე და როცა სასტუმროში დავბრუნდი, ზუსტად ჩავწერე ჩემს დღიურში, რომელსაც ცისარტყელასფერებიანი ყდა აქვს.
ეს მუზა თან მახლდა პარიზშიც, როცა მარკ შაგალის და პაბლო პიკასოს სურათებს ვათვალიერებდი, და სწორედ მისი შემწეობით, ჩემს დღიურში გაჩნდა შემდეგი ჩანაწერი:
“ამბობენ, რომ ფუნჯის ამ ორ დიდოსტატს ერთმანეთი თვალის დასანახადაც კი ეჯავრებოდათ და შემთხვევას არ უშვებდნენ, რომ ერთმანეთისთვის შეურაცხყოფა მიეყენებინათ, მაგრამ ჩვენთვის მთავარი ის არის, რომ შაგალი იყო ებრაელი, ხოლო პიკასო თავგამოდებული ანტიფაშისტი”.
ბათ-იამი
PS. ნაშრომი გამოქვეყნებულია რუსულ ენაზე: “Hовости недели” – Еврейский камертон”, 11 сентября, 2007.
პაპიაშვილი ი., გაგრა, თბ., 2013, გვ.267.
შენიშვნა:
ა) ყველა ეს მოთხრობა დაიბეჭდა 80-იან წლებში გაზეთ ქუთაისის “ლიტერატურულ გვერდზე”.
ბ)”დედა” გამოქვეყნდა გაზეთ “ალია საქართველოდან” 1988 წელს.
– იაკობ, ბორის გაპონოვს თუ იცნობდი?
საღამოს, ბორია რომ მოვიდა, წერილი უკვე მზად მქონდა. გავაცანი ჩემი მოსაზრებები და განვუმარტე ის გარემოებანი, რომელიც არ გამორიცხავდა გართულებებს, ამასთან ვუთხარი:
იმ დღის სიხარულს რა დამავიწყებს; ხან ვტიროდით, ხან ვიცინოდით ბორია მეხვეოდა, მკოცნიდა, მამაზე უკეთესი ხარო, მეუბნებოდა.
იაკობ პაპიაშვილის შემოქმედება 